Najważniejszym czynnikiem wpływającym na zdrowie jednostki i społeczeństwa jest styl życia. Stymulacja rozwoju zachowań prozdrowotnych i redukcja czynników ryzyka dla zdrowia odgrywają szczególną rolę w odniesieniu do dzieci i młodzieży, gdyż warunkują
zachowanie zdrowia w wieku dojrzałym. Jest to tym istotniejsze, że współczesną populację charakteryzują m.in. mała aktywność fizyczna, złe nawyki żywieniowe czy niehigieniczny tryb życia. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że zachowania te mogą zostać przejęte przez kolejne pokolenia.
U podstaw prawidłowego rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego dzieci i młodzieży leży także systematyczna aktywność fizyczna. Podnosi ona sprawność fizyczną i dlatego powinna stanowić nieodłączny element treningu każdego zawodnika. Odpowiednie
przygotowanie sprawnościowe pozwala utrzymać kondycję fizyczną, która jest niezbędna do osiągania wysokich rezultatów sportowych, również w tak specyficznej dyscyplinie, jaką są szachy. Ponadto, kompensując nadmiar stresów i obciążeń pracą umysłową, związanych
nie tylko z obowiązkami szkolnymi, lecz także z treningiem szachowym i reżimem turniejowym, aktywność ruchowa zapobiega potencjalnym zaburzeniom zdrowia psychicznego, a jednocześnie stwarza sytuacje, w których dziecko uczy się pokonywania trudności i radzenia sobie ze zmęczeniem.
Kolejny element stylu życia – racjonalne żywienie ma szczególne znaczenie w okresie wzrastania i dojrzewania organizmu, w którym należy w pełni zaspokoić jego potrzeby żywieniowe zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym. Dowiedziono bowiem, że sposób żywienia w dzieciństwie i wczesnej młodości determinuje w dużej mierze zdrowie osób dorosłych. Błędy i nieprawidłowe nawyki żywieniowe z tego okresu, oprócz niekorzystnych konsekwencji zdrowotnych dla rozwoju psychofizycznego, predysponują do rozwoju różnych schorzeń okresu dojrzałego, takich jak: cukrzyca insulinoniezależna, nadciśnienie tętnicze, niedokrwienna choroba serca czy osteoporoza. Jak wiadomo, choroby te określane obecnie mianem przewlekłych chorób niezakaźnych stanowią największe zagrożenie zdrowia współczesnego człowieka.
Z racji wybitnie statycznego charakteru treningu, trwającego zazwyczaj kilka godzin dziennie, osoby uprawiające szachy są szczególnie narażone na niekorzystne skutki ograniczonej aktywności fizycznej i nieprawidłowego żywienia. Konieczność spędzania wielu godzin dziennie przy szachownicy lub komputerze oraz stosowanie niewłaściwej diety mogą sprzyjać zwiększonej częstości występowania nadmiernej masy ciała u szachistów, jak również wielu innych zaburzeń zdrowotnych.
Celem pracy była ocena wybranych elementów stylu życia z uwzględnieniem aktywności fizycznej oraz sposobu żywienia dzieci i młodzieży grających w szachy. W badaniach wzięło udział 75 słuchaczy Ogólnopolskiej Akademii Szachowej w wieku 8-19 lat, będących jednocześnie medalistami mistrzostw Europy i świata juniorów, medalistami mistrzostw Polski juniorów oraz członkami kadry narodowej juniorów. 20 szachistów było w wieku 8-10 lat, 31 zawodników w wieku 11-13 lat, 14 badanych w wieku 14-16 lat oraz 10 osób w wieku 17-19 lat. Ankietowani najczęściej pochodzili z województw: mazowieckiego, dolnośląskiego i śląskiego (po 13,3%) oraz wielkopolskiego i zachodniopomorskiego (po 10,7%). W pracy wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety składający się z czterech części. Pytania kwestionariusza pozwoliły zebrać informacje dotyczące wieku, miejsca zamieszkania, osiągnięć sportowych (kategoria szachowa, sukcesy sportowe), aktywności fizycznej w wolnym czasie oraz zwyczajowego sposobu żywienia (rodzaj i liczba posiłków, częstotliwość spożycia wybranych produktów) badanych osób. Charakterystykę treningu oraz wybranych parametrów antropometrycznych badanych osób zawarto odpowiednio w tabeli 1 i 2.
Cecha | Średnia |
Czas trwania treningu (w latach) | 6,3 |
Liczba godzin treningu (w ciągu tygodnia) | 11,5 |
Liczba turniejów (w ciągu roku szkolnego) | 16,6 |
Liczba turniejów w okresie wakacji | 5,1 |
Liczba zgrupowań w ciągu roku | 3,0 |
Liczba osób korzystających z komputera w czasie treningu | 60 (80%) |
Liczba godzin treningu w ciągu tygodnia z wykorzystaniem komputera (n=60) | 5,4 |
Parametry |
8-10 lat (20 osób) |
11-13 lat (31 osób) |
14-16 lat (14 osób) |
17-19 lat (10 osób) |
Wiek (w latach) | 9,6 | 12,0 | 15,0 | 17,9 |
Wysokość ciała (w cm) | 142,0 | 157,2 | 168,8 | 180,4 |
Masa ciała (w kg) | 34,2 | 48,9 | 56,7 | 72,2 |
BMI (w kg/m2) | 16,7 | 19,6 | 19,8 | 22,0 |
Rodzaj aktywności fizycznej) |
w grupie 8-10 lat |
w grupie 11-13 lat |
w grupie 14-16 lat |
w grupie 17-19 lat |
sportowe gry zespołowe | 55,0 | 71,0 | 85,7 | 60,0 |
jazda na rowerze | 55,0 | 77,4 | 64,3 | 50,0 |
spacer | 35,0 | 42,8 | 78,5 | 70,0 |
pływanie | 50,0 | 48,4 | 50,0 | 40,0 |
gimnastyka | 35,0 | 16,1 | 21,4 | 20,0 |
jogging | 10,0 | 9,7 | 14,3 | 40,0 |
Ponad 1/3 ankietowanych (36,4%) stwierdziła, że prowadzi bardzo aktywny tryb życia, a 47,1% badanych, że przeciętnie aktywny. Tylko trzy osoby z grupy 14-16 lat (7,1%) oceniły swoją aktywność fizyczną jaką niską (tabela 4).
Aktywność fizyczna | w grupie 8-10 lat | w grupie 11-13 lat | w grupie 14-16 lat | w grupie 17-19 |
wysoka | 30,0 | 38,7 | 42,9 | 30,0 |
przeciętna | 35,0 | 48,4 | 42,9 | 70,0 |
niska | 0 | 0 | 7 | 0 |
nie potrafię ocenić | 35,0 | 12,9 | 7,1 | 0 |
Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono, że we wszystkich grupach największy odsetek ankietowanych poświęcał swój wolny czas na zajęcia nie wymagające znacznego wysiłku fizycznego, tj. na korzystanie z komputera lub oglądanie telewizji (tabela 5).
Forma |
w grupie 8-10 lat |
w grupie 11-13 lat | w grupie 14-16 lat | w grupie 17-19 |
komputer | 85,0 | 74,2 | 92,9 | 100,0 |
TV | 75,0 | 68,7 | 92,9 | 100,0 |
czytanie książek | 50,0 | 58,1 | 85,7 | 90,0 |
hobby | 45,0 | 65,5 | 71,4 | 40,0 |
Uwzględniając dodatkowo fakt częstego opuszczania lekcji wychowania fizycznego w szkole z powodu udziału w licznych turniejach należy zwrócić uwagę, że aktywność fizyczna tej grupy zawodników jest niewystarczająca. W domu zalecaną liczbę 4-5 posiłków w ciągu dnia spożywało jedynie 54,7% badanych. Najmniejszy odsetek młodzieży spożywającej w domu odpowiednią liczbę posiłków stwierdzono wśród najmłodszych szachistów (35,0%). Z uwagi na fakt, iż podczas turniejów szachiści zazwyczaj korzystają z wyżywienia zbiorowego, obejmującego trzy posiłki w ciągu dnia, odsetek osób deklarujących spożywanie 4-5 posiłków był jeszcze niższy (tabela 6).
grupa wiekowa | w domu | podczas turniejów |
8-10 | 35,0 | 20,0 |
11-13 | 61,3 | 23,6 |
14-16 | 64,3 | 21,4 |
17-19 | 80,0 | 40,0 |
Zaletą żywienia zbiorowego jest zapewnienie regularnego przyjmowania pokarmów, co odzwierciedla duży odsetek osób w poszczególnych grupach deklarujący spożywanie posiłków o stałych porach podczas turniejów. W domu o stałych porach spożywało je znacznie mniej szachistów, zwłaszcza z grupy najmłodszej (tab. 7).
grupa wiekowa | w domu | podczas turniejów |
8-10 | 25,0 | 80,0 |
11-13 | 36,5 | 74,2 |
14-16 | 43,9 | 86,7 |
17-19 | 30,0 | 80,0 |
Niekorzystnym nawykiem żywieniowym młodych zawodników, zaobserwowanym głównie podczas turniejów, było opuszczanie śniadań przez około 75,0% ankietowanych (tabela 8).
grupa wiekowa | w domu | podczas turniejów |
8-10 | 30,0 | 20,0 |
11-13 | 61,3 | 32,3 |
14-16 | 64,3 | 14,3 |
17-19 | 80,0 | 30,0 |
Najrzadziej w domu śniadania jadali badani w wieku 8-10 lat (30,0%), natomiast podczas zawodów szachiści w wieku 14-16 lat (14,3%). W domu warzywa i owoce w co najmniej trzech posiłkach w ciągu dnia były najczęściej spożywane przez ankietowanych w wieku 8-10 lat i 11-13 lat (odpowiednio 35,0% i 65,0%). Warto podkreślić, że 13,3% wszystkich ankietowanych przyznało, że produkty te przyjmuje tylko w jednym posiłku. Natomiast podczas turniejów częstotliwość spożywania warzyw i owoców przez szachistów, z wyjątkiem osób w wieku 17-19 lat, była jeszcze niższa (tabela 9).
grupa wiekowa | w domu | podczas turniejów |
8-10 | 35,0 | 15,0 |
11-13 | 65,5 | 26,8 |
14-16 | 29,5 | 21,4 |
17-19 | 30,0 | 40,0 |
W domu produkty mleczne co najmniej trzy razy dziennie były najczęściej przyjmowane przez zawodników w wieku 14-16 lat (42,8%). Niestety, ponownie najniższe spożycie produktów niezbędnych do prawidłowego przebiegu procesów rozwojowych odnotowano wśród młodzieży w wieku 8-10 lat (20,0%). Podczas turniejów 32,6% badanych zadeklarowało, że produkty nabiałowe spożywają rzadziej niż w domu (tabela 10).
grupa wiekowa | w domu | podczas turniejów |
8-10 | 20,0 | 20,0 |
11-13 | 32,3 | 23,6 |
14-16 | 43,8 | 43,8 |
17-19 | 30,0 | 10,0 |
Były również i takie osoby, które nie jadały tych produktów codziennie (12,0% wszystkich osób). Produkty bogate w białko pełnowartościowe (mięso, wędliny, ryby i jaja) były w domu spożywane w co najmniej trzech posiłkach dziennie przez 25,0% osób z grupy 8-10 lat, 54,8% z grupy 11-13 lat, 42,8% z grupy 14-16 lat i 70,0% z grupy 17-19 lat. Zmniejszoną częstotliwość spożycia tego typu produktów w czasie turniejów zaobserwowano wśród zawodników z dwóch grup najmłodszych, zwiększone wśród osób w wieku 14-16 lat oraz niezmienione wśród osób najstarszych (tabela 11).
grupa wiekowa | w domu | podczas turniejów |
8-10 | 25,0 | 10,0 |
11-13 | 55,8 | 39,7 |
14-16 | 43,8 | 57,1 |
17-19 | 70,0 | 70,0 |
Badani najczęściej deklarowali spożywanie żywności smażonej w 1-3 posiłkach tygodniowo (48,0%) lub 4-6 razy w ciągu tygodnia (25,3%). Tylko 2,6% osób w ogóle nie jadało żywności w ten sposób przygotowanej (tabela 12).
grupa wiekowa | codziennie | 4-6 razy w tygodniu | 1-3 razy w tygodniu | rzadziej niż raz w tygodniu | w ogóle |
8-10 | 10,0 | 25,0 | 40,0 | 25,0 | 0 |
11-13 | 7,5 | 19,4 | 55,8 | 13,9 | 6,5 |
14-16 | 7,1 | 36,7 | 36,7 | 21,4 | 0 |
17-19 | 0 | 30,0 | 60,0 | 10,0 | 0 |
Słodycze co najmniej raz dziennie w domu spożywało ponad 50,0% wszystkich zawodników (najczęściej najmłodsi i najstarsi – po 60,0% odpowiedzi). Warto podkreślić, że jedynie 10,7% badanych w ogóle nie sięgało po słodycze. Natomiast podczas turniejów częstotliwość spożywania słodyczy wzrastała we wszystkich grupach wiekowych (tabela 13).
grupa wiekowa | w domu | podczas turniejów |
8-10 | 60,0 | 80,0 |
11-13 | 52,6 | 71,9 |
14-16 | 57,2 | 86,8 |
17-19 | 60,0 | 80,0 |
Zaledwie 6,7% szachistów zadeklarowało, że w czasie zawodów nie przyjmowało tych produktów wcale. Zmiany w sposobie żywienia w domu i podczas turniejów zaobserwowało aż 80,0% wszystkich badanych. Sportowcy najczęściej wskazywali na różnice w jakości posiłków (od 54,5% do 76,9% odpowiedzi) oraz ilości jedzenia (od 38,5% do 70,0% odpowiedzi), natomiast rzadziej na różnice w liczbie posiłków (od 23,1% do 54,5% odpowiedzi).
WNIOSKI
2. Stwierdzono, że szachiści popełniają liczne błędy żywieniowe, szczególnie w trakcie turniejów: mała liczba posiłków i ich nieregularność, opuszczanie śniadań, niskie spożycie warzyw, owoców i produktów mlecznych, wysokie spożycie słodyczy i żywności smażonej. Najgorszą dietą charakteryzowali się najmłodsi sportowcy w wieku 8-10 lat, co najprawdopodobniej jest związane z nieobecnością rodziców na zawodach oraz brakiem ich opieki i kontroli.
3. W toku lat treningu zawodnicy popełniają coraz więcej błędów żywieniowych, a ich nieprawidłowe nawyki się utrwalają. Dlatego tak istotne znaczenie ma prowadzenie edukacji żywieniowej i monitorowanie zwyczajowej diety we wczesnych etapach kariery sportowej
szachistów. Dużą w tym rolę mogą odegrać zarówno rodzice, jak i trenerzy.
Copyright PZSzach.org.pl